Ứng dụng CNTT để phát triển năng lực cảm thụ âm nhạc cho học sinh lớp 5

PHẦN I. MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Âm nhạc là một môn nghệ thuật đặc biệt, có sức lan tỏa sâu rộng, mang đến niềm vui, nuôi dưỡng tâm hồn và góp phần hình thành những phẩm chất tốt đẹp cho học sinh. Trong chương trình giáo dục phổ thông mới, âm nhạc không còn chỉ đơn thuần là hoạt động ca hát giải trí mà trở thành một trong những môn học chính, góp phần phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất cho học sinh tiểu học. Đặc biệt ở lớp 5 – độ tuổi chuẩn bị chuyển cấp, các em không chỉ cần được hát đúng nhạc, đúng lời mà quan trọng hơn là phải biết cảm thụ âm nhạc, hiểu được thông điệp, cảm xúc ẩn chứa trong từng giai điệu và lời ca. Tuy nhiên, thực tế cho thấy trong quá trình dạy học, không ít học sinh vẫn học âm nhạc theo lối thụ động, chỉ hát thuộc bài mà chưa thực sự hiểu hay rung động trước cái đẹp của âm nhạc. Điều đó khiến tiết học đôi lúc trở nên đơn điệu, thiếu sự lan tỏa cảm xúc, chưa phát huy được năng lực cảm thụ – vốn là mục tiêu cốt lõi của môn học này.

Một trong những nguyên nhân của tình trạng đó là phương pháp tổ chức dạy học chưa thật sự linh hoạt, vẫn còn thiên về truyền thống, giáo viên hát mẫu – học sinh hát theo, thiếu yếu tố trải nghiệm, sáng tạo. Trong bối cảnh ngành giáo dục đang tích cực đổi mới, đặc biệt là đẩy mạnh chuyển đổi số và ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học, giáo viên cần mạnh dạn tận dụng các công cụ số để làm mới cách tiếp cận âm nhạc cho học sinh. Việc ứng dụng CNTT vào tiết học âm nhạc không chỉ góp phần trực quan hóa nội dung bài học mà còn giúp học sinh cảm thụ bài hát thông qua hình ảnh, âm thanh, trò chơi, hoạt động biểu diễn sinh động và hấp dẫn. Nhờ đó, các em dễ dàng kết nối giữa giai điệu với cảm xúc, giữa lời ca với thực tiễn cuộc sống. Đây chính là chìa khóa để phát triển năng lực cảm thụ âm nhạc – một năng lực thẩm mỹ quan trọng cần hình thành cho học sinh tiểu học.

Từ thực tế giảng dạy môn Âm nhạc ở lớp 5, tôi nhận thấy rằng nếu biết ứng dụng công nghệ thông tin một cách hợp lý, tiết học âm nhạc sẽ trở nên thực sự lôi cuốn và hiệu quả. Học sinh không chỉ hào hứng khi học mà còn chủ động, tự tin và sáng tạo hơn trong việc thể hiện cảm xúc cá nhân qua âm nhạc. Chính vì vậy, tôi quyết định chọn đề tài: “Ứng dụng CNTT để phát triển năng lực cảm thụ âm nhạc cho học sinh lớp 5” nhằm chia sẻ những kinh nghiệm nhỏ bé, góp phần đổi mới phương pháp dạy học, đồng thời đáp ứng yêu cầu giáo dục theo định hướng phát triển năng lực trong chương trình mới.

2. Mục tiêu của biện pháp

Giáo dục âm nhạc trong nhà trường tiểu học không chỉ dừng lại ở việc giúp học sinh biết hát đúng giai điệu, đúng nhịp, mà cao hơn là hình thành ở các em năng lực cảm thụ âm nhạc – một năng lực đặc thù góp phần nuôi dưỡng tâm hồn, khơi dậy cảm xúc thẩm mỹ và tạo điều kiện để học sinh phát triển toàn diện về trí tuệ và nhân cách. Tuy nhiên, việc cảm thụ âm nhạc là một quá trình tinh tế, đòi hỏi học sinh không chỉ nghe mà còn phải “cảm”, phải thấu hiểu cái hay, cái đẹp trong từng nốt nhạc, từng ca từ. Để làm được điều đó, người giáo viên cần có phương pháp tổ chức dạy học phù hợp với đặc điểm tâm lý lứa tuổi và xu hướng phát triển giáo dục hiện đại. Trong thời đại công nghệ phát triển như hiện nay, việc ứng dụng công nghệ thông tin vào dạy học môn Âm nhạc là một hướng đi tất yếu, giúp làm phong phú các hình thức truyền đạt, tạo cơ hội cho học sinh được tiếp cận âm nhạc một cách đa giác quan và sâu sắc hơn.

Từ nhận thức đó, mục tiêu của biện pháp được xác định là sử dụng công nghệ thông tin như một công cụ hỗ trợ mạnh mẽ trong việc dạy học âm nhạc, nhằm tăng cường trải nghiệm học tập tích cực, kích thích tư duy sáng tạo và phát triển năng lực cảm thụ âm nhạc cho học sinh lớp 5. Cụ thể, thông qua các phần mềm thiết kế trình chiếu, ứng dụng trò chơi tương tác, video minh họa và hoạt động biểu diễn có lồng ghép công nghệ, học sinh sẽ được đặt trong những tình huống học tập hấp dẫn, gắn liền với cảm xúc và thực tiễn. Từ đó, các em không chỉ ghi nhớ nội dung bài hát tốt hơn mà còn hiểu được sắc thái, tinh thần của bài hát, phát triển khả năng đánh giá, phân tích và thể hiện cảm xúc cá nhân đối với tác phẩm âm nhạc.

Bên cạnh đó, biện pháp còn hướng tới mục tiêu góp phần đổi mới phương pháp giảng dạy âm nhạc theo hướng phát triển năng lực người học, khơi dậy hứng thú học tập, tăng cường sự chủ động của học sinh trong các hoạt động học, đồng thời nâng cao hiệu quả giảng dạy của giáo viên. Việc thực hiện biện pháp này còn là minh chứng cho việc vận dụng hiệu quả chuyển đổi số trong giáo dục nghệ thuật, từ đó lan tỏa tinh thần đổi mới, sáng tạo trong đội ngũ giáo viên tiểu học hiện nay.

3. Tính mới của biện pháp

Trong dạy học môn Âm nhạc ở tiểu học, đặc biệt là lớp 5 – lứa tuổi đang dần hoàn thiện nhận thức thẩm mỹ và cảm xúc nghệ thuật, việc tổ chức tiết học theo hướng truyền thống như: giáo viên hát mẫu, học sinh hát theo hoặc luyện tập đơn lẻ các bài tập đọc nhạc không còn đủ sức hấp dẫn, khó tạo ra sự lan tỏa cảm xúc hay khơi dậy hứng thú học tập. Trước yêu cầu đổi mới giáo dục theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất học sinh, việc sử dụng các phương pháp dạy học tích cực kết hợp với công nghệ thông tin là hướng đi cần thiết để làm mới tiết học âm nhạc. Tính mới của biện pháp mà tôi thực hiện thể hiện ở sự kết hợp hài hòa giữa nội dung giáo dục nghệ thuật với các công cụ công nghệ hiện đại, nhằm tạo nên môi trường học tập sinh động, sáng tạo, giúp học sinh được trải nghiệm, khám phá và cảm thụ âm nhạc một cách sâu sắc và hiệu quả hơn.

Điểm mới đầu tiên của biện pháp chính là việc sử dụng các công cụ thiết kế trình chiếu như Canva, PowerPoint để tạo ra các video minh họa bài hát có hình ảnh sinh động, lời hát karaoke, hoạt cảnh hoạt hình phù hợp với nội dung ca khúc. Điều này giúp học sinh dễ dàng hình dung bối cảnh bài hát, kết nối cảm xúc qua hình ảnh và âm thanh, từ đó tăng khả năng đồng cảm và cảm thụ bài học. Thay vì chỉ nghe hát, học sinh còn được nhìn, cảm và sống trong không gian nghệ thuật đầy màu sắc.

Điểm mới tiếp theo là việc vận dụng các phần mềm trò chơi như Wordwall, Quizizz để tạo ra các hoạt động tương tác tại lớp học. Các trò chơi đoán tên bài hát, nhận diện nhạc cụ, xếp đúng lời ca, nối hình ảnh với giai điệu… giúp tiết học trở nên hấp dẫn như một sân chơi nghệ thuật, vừa học vừa chơi, vừa củng cố kiến thức vừa rèn luyện phản xạ. Đây là hình thức học tập tích cực giúp học sinh ghi nhớ sâu, hiểu nhanh và yêu thích môn học.

Ngoài ra, biện pháp còn mới ở việc tổ chức cho học sinh biểu diễn bài hát trước lớp với nền trình chiếu là các hình ảnh, hoạt cảnh gắn với nội dung bài. Không gian lớp học được “sân khấu hóa”, giúp học sinh thể hiện bản thân một cách tự nhiên và đầy cảm xúc. Qua đó, năng lực cảm thụ âm nhạc được phát triển mạnh mẽ thông qua việc biểu diễn, trình bày, thưởng thức và phản hồi lẫn nhau.

Tổng thể, biện pháp không chỉ đơn thuần là tích hợp công nghệ vào dạy học mà là một cách tiếp cận mới, trong đó giáo viên đóng vai trò tổ chức, hướng dẫn, còn học sinh là người khám phá, cảm nhận và thể hiện cá nhân trong không gian nghệ thuật số hóa, hiện đại và đầy sáng tạo. Đây chính là nét mới nổi bật, góp phần làm nên hiệu quả khác biệt so với phương pháp dạy học âm nhạc truyền thống.

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

Biện pháp được thực hiện nhằm góp phần đổi mới cách dạy học môn Âm nhạc ở bậc tiểu học theo hướng phát triển năng lực người học, trong đó trọng tâm là năng lực cảm thụ âm nhạc – một năng lực cốt lõi trong chương trình giáo dục nghệ thuật mới. Xuất phát từ thực tế giảng dạy và đặc điểm tâm lý lứa tuổi học sinh tiểu học, tôi lựa chọn đối tượng nghiên cứu là học sinh lớp 5 – những em đã có nền tảng cơ bản về âm nhạc trong các năm học trước và đang trong giai đoạn phát triển mạnh về tư duy, cảm xúc, khả năng tự biểu đạt. Lứa tuổi này cũng là thời điểm thích hợp để hình thành và nâng cao năng lực cảm thụ thông qua các hình thức học tập tích cực, giàu trải nghiệm và mang tính thẩm mỹ cao.

Phạm vi nghiên cứu của đề tài được xác định rõ là việc tổ chức dạy học môn Âm nhạc cho học sinh lớp 5 tại trường tiểu học nơi tôi công tác, tập trung vào những nội dung cụ thể như: dạy học hát, tập đọc nhạc, cảm nhận âm nhạc và biểu diễn ca khúc trong chương trình chính khóa. Các hoạt động được triển khai trong phạm vi lớp học trực tiếp, không sử dụng các nền tảng học trực tuyến, nhằm đảm bảo phù hợp với điều kiện cơ sở vật chất, trình độ công nghệ hiện có của nhà trường. Tuy không mở rộng ở quy mô lớn nhưng các biện pháp thực hiện đều có tính khả thi cao, dễ áp dụng và có thể điều chỉnh linh hoạt theo điều kiện thực tế ở các trường tiểu học khác.

Việc thu thập dữ liệu, đánh giá kết quả cũng được tiến hành trong phạm vi lớp học, thông qua quan sát, phỏng vấn, bài kiểm tra thực hành, khảo sát cảm nhận của học sinh trước và sau khi áp dụng biện pháp. Nhờ vậy, những số liệu thu thập được phản ánh chân thực mức độ thay đổi về hứng thú học tập, khả năng cảm thụ và biểu đạt âm nhạc của học sinh lớp 5 sau quá trình được tiếp cận với các hình thức dạy học có ứng dụng công nghệ thông tin.

5. Phương pháp nghiên cứu

Để đảm bảo tính khách quan, khoa học và phù hợp với đặc điểm thực tế của đề tài, trong quá trình thực hiện sáng kiến, tôi đã sử dụng kết hợp nhiều phương pháp nghiên cứu khác nhau nhằm thu thập dữ liệu, kiểm chứng hiệu quả của các biện pháp, đồng thời điều chỉnh linh hoạt trong quá trình triển khai. Các phương pháp được lựa chọn đều bám sát mục tiêu phát triển năng lực cảm thụ âm nhạc cho học sinh lớp 5 thông qua việc ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học.

Trước hết là phương pháp điều tra – khảo sát, được sử dụng để nắm bắt thực trạng hứng thú học tập, khả năng cảm thụ âm nhạc và mức độ yêu thích môn học của học sinh lớp 5 trước khi áp dụng biện pháp. Tôi đã xây dựng bảng hỏi đơn giản, phù hợp với tâm lý lứa tuổi, kết hợp phỏng vấn học sinh và quan sát thái độ học tập trong giờ học Âm nhạc để có cái nhìn ban đầu chính xác về thực trạng lớp học.

Tiếp theo, tôi sử dụng phương pháp thực nghiệm sư phạm thông qua việc áp dụng trực tiếp các biện pháp đã xây dựng vào dạy học trong một số tiết Âm nhạc cụ thể, có đối chứng giữa tiết dạy có ứng dụng CNTT và tiết dạy truyền thống. Quá trình này được tiến hành trong nhiều tuần lễ, đảm bảo tính liên tục và ổn định về môi trường sư phạm để thu được kết quả thực tế khách quan.

Bên cạnh đó, tôi cũng vận dụng phương pháp phân tích – tổng hợp tài liệu, chủ yếu là các văn bản chỉ đạo về đổi mới giáo dục, tài liệu chuyên môn về phương pháp dạy học âm nhạc theo hướng phát triển năng lực, các tài liệu hướng dẫn tích hợp CNTT vào dạy học nghệ thuật và các phần mềm, công cụ hỗ trợ giáo viên tổ chức hoạt động tương tác trong lớp học.

Ngoài ra, phương pháp quan sát sư phạm được sử dụng xuyên suốt quá trình dạy học để theo dõi sự thay đổi trong thái độ, mức độ tham gia, khả năng thể hiện cảm xúc và phản ứng của học sinh khi được tiếp cận âm nhạc bằng hình ảnh, video minh họa hoặc trò chơi công nghệ. Các biểu hiện cụ thể như: ánh mắt, cử chỉ, sự tự tin khi biểu diễn, tinh thần hợp tác khi chơi trò chơi là những minh chứng sinh động giúp tôi đánh giá hiệu quả từng biện pháp.

Cuối cùng là phương pháp thống kê, phân tích định tính và định lượng, được sử dụng để xử lý các dữ liệu thu thập được từ khảo sát và thực nghiệm. Những bảng biểu thống kê, tỉ lệ phần trăm học sinh yêu thích học hát, cảm thụ được bài hát hoặc mạnh dạn thể hiện bản thân trước lớp là căn cứ để rút ra nhận xét về mức độ phù hợp, hiệu quả của việc ứng dụng công nghệ thông tin trong phát triển năng lực cảm thụ âm nhạc cho học sinh lớp 5.